Ko te reo Hāmoa (le gagana Sāmoa) te reo māori o Hāmoa, o Hāmoa Amerika hoki. 510 mano ngā kaikōrero māori. He reo Poronīhia te reo Hāmoa.
Kīanga
| Tālofa |
Kia ora |
| ʻO ā mai ʻoe? |
Kei te pēhea koe? |
| Manuia |
Kei te pai |
| Io(e) |
Āe |
| Lēai |
Kāo |
| Faʻamolemole |
Tēnā koa |
| Faʻafetai |
Ngā mihi |
| Tōfā |
Haere rā. |
| E noho rā. |
18 ngā reta o te arapū Hāmoa. Ka whakaaturia ngā reta me ngā oro ki Te Arapū Oromotu Tāwāhi.
Arapū
| Reta |
A |
E |
I |
O |
U |
F |
G |
L |
M |
N |
P |
S |
T |
V |
H |
K |
R |
ʻ |
| Oro |
/a/ |
/e/ |
/i/ |
/o/ |
/u/ |
/f/ |
/ŋ/ |
/l/ |
/m/ |
/n/ |
/p/ |
/s/ |
/t/ |
/v/ |
/h/ |
/k/ |
/ɹ/ |
/ʔ/ |
Ka tuhia ngā oropuare roa ki ngā tohutō.
E rua ngā momo kōrero: Ko te ōkawa me te ōpaki. Mehemea ōpaki, ka whakahuatia te /t/ hei [k], ā, ka whakahuatia te /n/ hei [ŋ].
Anei te āhua ōkawa mō te “E noho ana au i Hāmoa.”
ʻOu te nofo i Sāmoa.
Anei te āhua ōpaki.
ʻOu ke gofo i Sāmoa.
Orokati ōkawa
|
Ngutu |
Niho |
Takamuri |
Korokoro |
| Whakamutu |
p |
t |
k |
ʔ |
| Iho |
m |
n |
ŋ |
|
| Tiotio |
f v |
s |
|
h |
| Tata |
|
ɹ |
|
|
| Tata kōtaha |
|
l |
|
|
Orokati ōpaki
|
Ngutu |
Niho |
Takamuri |
Korokoro |
| Whakamutu |
p |
|
k |
ʔ |
| Iho |
m |
|
ŋ |
|
| Tiotio |
f v |
s |
|
h |
| Tata |
|
ɹ |
|
|
| Tata kōtaha |
|
l |
|
|
Oropuare
|
Takamua |
Takamuri |
| Tata |
i iː |
u uː |
| Waenga |
e eː |
o oː |
| Tuwhera |
a aː |
Tūkapi
|
Takitahi |
Takirua |
Takitini |
| Whānui |
Mō mua |
Whānui |
Mō mua |
Whānui |
Mō mua |
| Kiritūnei |
Kauawhi |
|
|
tāʻua |
tā |
tātou |
| Kaupare |
aʻu |
ʻou |
māʻua |
mā |
mātou |
| Kiritūnā |
ʻoe |
ʻe |
ʻoulua |
ʻoutou |
tou |
| Kiritūrā |
ia |
(na) |
lāʻua |
lātou |
| Hokinga |
(ai) |
|
(ai) |
|
(ai) |
|
- Ka tāpirihia te “ʻo” ki mua o te “ia”, mehemea he tohukore te kīanga.
Tūkapi riro
|
Pū tautuhi |
Pūnoa |
| Takitahi |
Takitini |
Takitahi |
Takitini |
| Whānui |
“A” |
la |
a |
sa |
ni a |
| “O” |
lo |
o |
so |
ni o |
| Kiritūnei takitahi |
“A” |
laʻu |
aʻu |
saʻu |
ni aʻu |
| “O” |
loʻu |
oʻu |
soʻu |
ni oʻu |
| Kiritūnā takitahi |
“A” |
lau |
au |
sau |
ni au |
| “O” |
lou |
ou |
sou |
ni ou |
| Kiritūrā takitahi |
“A” |
lana |
ana |
sana |
ni ana |
| “O” |
lona |
ona |
sona |
ni ona |
Pūtohu
|
Takitahi |
Takitini |
| Pū tautuhi |
le |
|
| Pūnoa |
se |
ni |
Tūwāhi
|
Mea |
Wāhi |
Hātepe |
| Tūkapi |
Tūkē |
| Takitahi |
Whānui |
Kite |
| Tū nei |
lenei, lea |
ʻinei |
ʻī |
nei |
faʻapēnei |
| Tū nā |
lenā, lele |
ʻinā |
ʻō |
lā |
faʻapēnā |
| Tū rā |
lelā, lale |
faʻapēlā |
- Ka kīia ngā tūwāhi mō ngā mea ki muri i te tūingoa (kāore i mua).
Tūwāhi
| luga |
runga |
| lalo |
raro |
| totonu |
roto |
| fafo |
waho |
| luma |
mua |
| tua |
muri |
| tafatafa |
te taha |
| le vā |
waenga |
Pūhono
| i |
i, kei |
Ka panoni ki te “ia” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā ingoa tangata. Ka panoni ki te “iate” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā tūkapi. |
| ʻi |
ki |
Ka panoni ki te “ʻia” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā ingoa tangata. Ka panoni ki te “ʻiate” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā tūkapi. |
| mai |
mai i |
Ka whakamahia ki te “ia” mō ngā ingoa. Ka whakamahia ki te “iate” mō ngā tūkapi. |
| a, o |
a, o |
|
| ma |
me |
|
| mo |
mā, mō |
|
| peī |
pērā me |
|
| talu mai |
mai anō i |
|
| vaganā |
kua toe te |
|
Whakarerekē mō mua
| fia |
hia |
| toe |
anō, tonu |
| vave |
wawe |
Whakarerekē mō muri
| mai |
mai |
| atu |
atu |
| aʻe |
ake |
| ifo |
iho |
| ane |
e whai ana i |
| ʻātoa(toa) |
katoa |
| uma |
| pea |
tonu |
| foʻi |
hoki |
| lava |
rawa |
Ko te “faʻa-” te kūmua pūtake.
Kūmuri
| -(in)a |
-tia |
| -ga |
-tanga |
Tūpātai
| ā |
aha |
| ai |
wai |
| fea |
hea |
| anafea |
inahea |
| āfea |
āhea |
| lefea |
tēhea |
| faʻapēfea |
pēhea |
| fia |
hia |
| ʻaiseā |
he aha ai |
Wāmahi
| na |
i, kua |
|
| sā |
i |
|
| e |
kei te, e |
Ko te “te” te āhua mō ngā tūkapi mō mua. Ka makaia te tūkapi ki mua (kāore ki muri). |
| ʻoloʻo |
e (hei motukore) |
|
| ʻoleʻā |
ka |
|
| ʻua |
kua |
|
| ʻia |
kia |
|
| seʻi |
me |
|
Whakakore
| lē |
kāore, kore, ehara |
Ka makaia i mua i ngā wāhi, e whakakorea ai. |
| leʻi |
kāore anō |
| lēai |
kāore (he) |
|
| lē iai |
| ʻaua |
kaua |
|
Ētahi atu kīanga
| pe |
rānei |
| ʻae |
engari |
| e ui lava |
ahakoa |
| ʻauā |
nō te mea |
| ʻina |
ina |
| ʻona |
i te mea |
| ʻā(fai) |
mehemea |
| aʻo |
kei … ana |
| masalo |
tērā pea |
| seia oʻo i |
tae noa ki |
| tusa ma |
e ai ki |