Ko te reo Hāmoa (le gagana Sāmoa) te reo māori o Hāmoa, o Hāmoa Amerika hoki. 510 mano ngā kaikōrero māori. He reo Poronīhia te reo Hāmoa.
Kīanga
| Tālofa
|
Kia ora
|
| ʻO ā mai ʻoe?
|
Kei te pēhea koe?
|
| Manuia
|
Kei te pai
|
| Io(e)
|
Āe
|
| Lēai
|
Kāo
|
| Faʻamolemole
|
Tēnā koa
|
| Faʻafetai
|
Ngā mihi
|
| Tōfā
|
Haere rā.
|
| E noho rā.
|
18 ngā reta o te arapū Hāmoa. Ka whakaaturia ngā reta me ngā oro ki Te Arapū Oromotu Tāwāhi.
Arapū
| Reta
|
A
|
E
|
I
|
O
|
U
|
F
|
G
|
L
|
M
|
N
|
P
|
S
|
T
|
V
|
H
|
K
|
R
|
ʻ
|
| Oro
|
/a/
|
/e/
|
/i/
|
/o/
|
/u/
|
/f/
|
/ŋ/
|
/l/
|
/m/
|
/n/
|
/p/
|
/s/
|
/t/
|
/v/
|
/h/
|
/k/
|
/ɹ/
|
/ʔ/
|
Ka tuhia ngā oropuare roa ki ngā tohutō.
E rua ngā momo kōrero: Ko te ōkawa me te ōpaki. Mehemea ōpaki, ka whakahuatia te /t/ hei [k], ā, ka whakahuatia te /n/ hei [ŋ].
Anei te āhua ōkawa mō te “E noho ana au i Hāmoa.”
ʻOu te nofo i Sāmoa.
Anei te āhua ōpaki.
ʻOu ke gofo i Sāmoa.
Orokati ōkawa
|
|
Ngutu
|
Niho
|
Takamuri
|
Korokoro
|
| Whakamutu
|
p
|
t
|
k
|
ʔ
|
| Iho
|
m
|
n
|
ŋ
|
|
| Tiotio
|
f v
|
s
|
|
h
|
| Tata
|
|
ɹ
|
|
|
| Tata kōtaha
|
|
l
|
|
|
Orokati ōpaki
|
|
Ngutu
|
Niho
|
Takamuri
|
Korokoro
|
| Whakamutu
|
p
|
|
k
|
ʔ
|
| Iho
|
m
|
|
ŋ
|
|
| Tiotio
|
f v
|
s
|
|
h
|
| Tata
|
|
ɹ
|
|
|
| Tata kōtaha
|
|
l
|
|
|
Oropuare
|
|
Takamua
|
Takamuri
|
| Tata
|
i iː
|
u uː
|
| Waenga
|
e eː
|
o oː
|
| Tuwhera
|
a aː
|
Tūkapi
|
|
Takitahi
|
Takirua
|
Takitini
|
| Whānui
|
Mō mua
|
Whānui
|
Mō mua
|
Whānui
|
Mō mua
|
| Kiritūnei
|
Kauawhi
|
|
|
tāʻua
|
tā
|
tātou
|
| Kaupare
|
aʻu
|
ʻou
|
māʻua
|
mā
|
mātou
|
| Kiritūnā
|
ʻoe
|
ʻe
|
ʻoulua
|
ʻoutou
|
tou
|
| Kiritūrā
|
ia
|
(na)
|
lāʻua
|
lātou
|
| Hokinga
|
(ai)
|
|
(ai)
|
|
(ai)
|
|
- Ka tāpirihia te “ʻo” ki mua o te “ia”, mehemea he tohukore te kīanga.
Tūkapi riro
|
|
Pū tautuhi
|
Pūnoa
|
| Takitahi
|
Takitini
|
Takitahi
|
Takitini
|
| Whānui
|
“A”
|
la
|
a
|
sa
|
ni a
|
| “O”
|
lo
|
o
|
so
|
ni o
|
| Kiritūnei takitahi
|
“A”
|
laʻu
|
aʻu
|
saʻu
|
ni aʻu
|
| “O”
|
loʻu
|
oʻu
|
soʻu
|
ni oʻu
|
| Kiritūnā takitahi
|
“A”
|
lau
|
au
|
sau
|
ni au
|
| “O”
|
lou
|
ou
|
sou
|
ni ou
|
| Kiritūrā takitahi
|
“A”
|
lana
|
ana
|
sana
|
ni ana
|
| “O”
|
lona
|
ona
|
sona
|
ni ona
|
Pūtohu
|
|
Takitahi
|
Takitini
|
| Pū tautuhi
|
le
|
|
| Pūnoa
|
se
|
ni
|
Tūwāhi
|
|
Mea
|
Wāhi
|
Hātepe
|
| Tūkapi
|
Tūkē
|
| Takitahi
|
Whānui
|
Kite
|
| Tū nei
|
lenei, lea
|
ʻinei
|
ʻī
|
nei
|
faʻapēnei
|
| Tū nā
|
lenā, lele
|
ʻinā
|
ʻō
|
lā
|
faʻapēnā
|
| Tū rā
|
lelā, lale
|
faʻapēlā
|
- Ka kīia ngā tūwāhi mō ngā mea ki muri i te tūingoa (kāore i mua).
Tūwāhi
| luga
|
runga
|
| lalo
|
raro
|
| totonu
|
roto
|
| fafo
|
waho
|
| luma
|
mua
|
| tua
|
muri
|
| tafatafa
|
te taha
|
| le vā
|
waenga
|
Pūhono
| i
|
i, kei
|
Ka panoni ki te “ia” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā ingoa tangata. Ka panoni ki te “iate” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā tūkapi.
|
| ʻi
|
ki
|
Ka panoni ki te “ʻia” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā ingoa tangata. Ka panoni ki te “ʻiate” i te wā, ka whakamahia ai mō ngā tūkapi.
|
| mai
|
mai i
|
Ka whakamahia ki te “ia” mō ngā ingoa. Ka whakamahia ki te “iate” mō ngā tūkapi.
|
| a, o
|
a, o
|
|
| ma
|
me
|
|
| mo
|
mā, mō
|
|
| peī
|
pērā me
|
|
| talu mai
|
mai anō i
|
|
| vaganā
|
kua toe te
|
|
Whakarerekē mō mua
| fia
|
hia
|
| toe
|
anō, tonu
|
| vave
|
wawe
|
Whakarerekē mō muri
| mai
|
mai
|
| atu
|
atu
|
| aʻe
|
ake
|
| ifo
|
iho
|
| ane
|
e whai ana i
|
| ʻātoa(toa)
|
katoa
|
| uma
|
| pea
|
tonu
|
| foʻi
|
hoki
|
| lava
|
rawa
|
Ko te “faʻa-” te kūmua pūtake.
Kūmuri
| -(in)a
|
-tia
|
| -ga
|
-tanga
|
Tūpātai
| ā
|
aha
|
| ai
|
wai
|
| fea
|
hea
|
| anafea
|
inahea
|
| āfea
|
āhea
|
| lefea
|
tēhea
|
| faʻapēfea
|
pēhea
|
| fia
|
hia
|
| ʻaiseā
|
he aha ai
|
Wāmahi
| na
|
i, kua
|
|
| sā
|
i
|
|
| e
|
kei te, e
|
Ko te “te” te āhua mō ngā tūkapi mō mua. Ka makaia te tūkapi ki mua (kāore ki muri).
|
| ʻoloʻo
|
e (hei motukore)
|
|
| ʻoleʻā
|
ka
|
|
| ʻua
|
kua
|
|
| ʻia
|
kia
|
|
| seʻi
|
me
|
|
Whakakore
| lē
|
kāore, kore, ehara
|
Ka makaia i mua i ngā wāhi, e whakakorea ai.
|
| leʻi
|
kāore anō
|
| lēai
|
kāore (he)
|
|
| lē iai
|
| ʻaua
|
kaua
|
|
Ētahi atu kīanga
| pe
|
rānei
|
| ʻae
|
engari
|
| e ui lava
|
ahakoa
|
| ʻauā
|
nō te mea
|
| ʻina
|
ina
|
| ʻona
|
i te mea
|
| ʻā(fai)
|
mehemea
|
| aʻo
|
kei … ana
|
| masalo
|
tērā pea
|
| seia oʻo i
|
tae noa ki
|
| tusa ma
|
e ai ki
|