Taputapuatea

Ko Taputapuatea te marae tino tapu rawa o te Moananui-a-kiwa e tu ana ki te papa whenua o Opoa ki te paerangi o Rangiātea (Ra'iatea).

Ko te marae tuatahi o konei ko Vai-otaha, no te 1200 pea ka whakawhanauihia, ka hanga te marae nui nei a Taputapuatea. E ai ki etehi na Kainuku Ariki me ona taina a Mahuta me Paea i kawekawe mai i nga papakohatu mai i Aitutaki me era o nga moutere kia hanga ai te tuahu o tenei marae nui e tu ana i te tahatai e ahu ana ki Avamo'a me te Moananui a Kiwa.

Marae ātea

Marae o Tamatoa i Taputapuatea, i whakahoutia i 1994.

He maha nga tahua paekiri, nga tuahu me era atu mea hanga kohatu ki Taputapuatea nei. Ko Taputapuatea me tona ahu te mea nuinui engari kei te taha e tu ana ko Havini. te marae o Tamatoa arii, me era atu o nga piringa marae.

Hei ahakoa ka whakaahua i raro nei te ahua o te Marae nui o Taputapuatea hei tauira.

Ko te ahua o te marae nui nei he tahua paekiri kua horangia ki te papakohatu. Kei tetehi pito e tu ana te tuahu me te "ofai ti'a" (he kohatu tapua rawa). 140 putu pea te roanga o te paepae i mua i te ahu, kua 10 putu pea te teitei o nga papakohatu kua titia kia tu hei paepae mo nga atua me nga ariki. Kua piri ano ki te paepae etehi papa whakairo e kia nei he "unu"

Te Korero o te Marae nei

Ko wai ka mohio inahea i hanga tuatahi mai te Marae Taputapuatea, i whakatapua ano. Kua tawhito rawa te marae nei i nga rautau 1200, koina ko tenei wahi tetehi o nga kohanga o tatou nga uri o Hawaiki huri noa.

Ko te tikanga ko Taputapuatea te wahi i whakaminemine ai ngā tohunga me ngā whakatere waka kia whakatau i te wānanga kia whakatakato ano i nga ara moana mai i konei ki nga topito e wha o te Moanaui a Kiwa me ona motu. E ai ki nga tangata o Opoa ka noho tonu te tahu'a (Tohunga) o Taputapuatea ki reira engari ka taea e ia te tohu kei hea nga motu katoa o te Moananui a Kiwa, me te ara tika kia tae pai ki reira.

Ki ta etehi korero i nehera kua whakatapua a Taputapuatea ki te atua Tangaaroa, nawai ra ka tu ko Oro, atua o te riri hei atua matua ki Taputapuatea nei. Ko Oro te mea i mohiotia inaianei.

Mai i konei ka toro atu nga pononga o Oro ki era atu o nga moutere ara ki Moorea, ki Tahiti, ki Rarotonga tae atu ki Hawaii. Na ratou e kawe atu tetehi kohatu mai i Taputapuatea hei mauri kia hanga mai he marae ano ki era atu moutere.

Fa'atau Aroha

Na ni'a Te-ao-uri, na raro te-ao-tea E to roa te manu e.

Ko te Hui Fa'atau Aroha (ara Whakatau Aroha) te hononga o nga iwi me nga moutere i runga o Taputapuatea nei. E ai ki etehi na Hironui (ara ko Whironui) te tangata nana i karangahia tenei huihuinga, ara nana e whakatere atu i tona waka ki nga moutere

E rua nga minenga i whakatau mai nei ki tenei Hui Faatau Aroha ara te Te Aouri me te Te Aotea.

Ko nga motu Aouri era ki te tairawhiti i Raiatea ara ko Tahiti, tae atu ki Tuamotu, ki Rapa. Ko nga motu Aotea era ki te taiuru i Raiatea ara ko Taha'a ko Porapora peka atu ki Rarotonga me era atu tae noa atu ki Aotearoa me Rotuma

E ai ki Tu'au o Raiatea (Teuira Henry (1928, 119-128)) i timata ai te Fa'atau Aroha nei na te tamau o Poiriri, rangatira no Rotuma me Te'ura, wahine no Porapora. I tamaua ke ratou ki Opoa a ka hui mai nga ariki o nga moutere kia whakatau te aroha o ratou kia ratou.

Te Hara i Awarua

Tenei ano nga whakatauki o mua- Toia e Rongorongo "Aotea," ka tere ki te moana. Ko te hara ki Awarua i whiti mai ai i Hawaiki

Ko wai ka mohio te roanga o te Fa'atau Aroha ki Taputaopuatea nei. Ka penei tonu te whakaminemine mai o nga ariki, tohunga me nga matatoa kia tu te pure me nga tokotoko. Ko nga moutere o te Aouri me nga moutere o te Aotea nga mea i hui penei, e rua hoki nga amorangi e kia nei ko te Paoa-tea me te Paoa-uri.

Nawai ra ka puta te riri o tetehi o Paoa-uri a ka patua rawatia a Paoa-tea (tangata no Rarotonga) kia mate, ka patua hoki a Paoa-uri. Katahi ra ka rere atu Aotea. Kihai rawa ratou i puta ma Avamo'a, engari ma Avarua ka puta a na tenei ka aukati te ara i Avamo'a, ka aukati ano i te Fa'atau Aroha.

Te Tangihanga o te Manu Mo'a

I te tau 1823 i kohikohi ano ia Teuira Henry tetehi korero mai i etehi tohunga e rua no Bora-Bora nei ko Auna-iti, ko Vai-aui te ingoa, kua tuhia ke ki tona pukapuka 'Ancient Tahiti'

E ai ki te tokorua ra "I Opoa, i te whakaminenga o te 'Hau-pahu-nui' i miharo tonu te minenga i te takanga mai o tetehi aitua. I te mutunga o nga ritenga o te pa'i-atua ka puta mai he hau awhiowhio (whirlwind) a ka katohia te kauru o tetehi rakau tamanu ko Paruru-mata'i-i-a'ana kia tu kau noa te tumu (trunk). He mea miharo tonu, he rakau taikaha te tamanu nei d.

Miharo tonu te iwi, nawai ra ka tu mai a Vaita tah'u no Opoa me te ki "E homa, eaha ta outou e feruri nei? (feruri = wherori) Ko te whakautu "Te feruri nei matou i te tapa'o o teie ra'au i motu nei, a'ita te ra'au nei i motu mai te po au'iu'i mai (tapa'o = tapako; teia = tenei; au'iu'i = tau ukiuki),"

katahi ra ka whakamaoritia e Vaita tona i kite ai "Te ite nei au, tei mua i au nei te aura'a o teie nei peu maere rahi! Tena mai te fanau'a 'una'una na te Tumu, e haere mai e hi'o i teie uru ra'au i Taputapuatea nei. E tino 'e to ratou e tino 'e to tatou, ho'e ana'e ra huru, no te Tumu mai, e e riro teie nei fenua ia ratou. E mou teie ha'apaoraa tahito nei, e e tae te manu mo'a o te moana, e te fenua nei, e haere mai e ta'ihaa i ta teie ra'au i motu e ha'api'i nei."

Ka aue tonu nga tohunga ki tenei kupu ui atu ratou kia Vaita no whea tonu te fanau'a 'una'una na te Tumu

Ki ta Vaita "Te haere mai nei na ni'a i te ho'e paha ama 'ore (Haramai ratou ma runga waka ama-kore),"

Tautohe noa nga tohunga o te Hau-pahu-nui i a Vaita, e ai ki te tah'u o Huahine a Tereroa kua porangi ke a Vaita ko nga tahu'a a Opoa a Hua-tere me Fa'aarahia ka tautohe kia huri ona whakaaro nawai ra ka tauwehe nga tangata ra.

Engari kua tae te rongo ki a Tamatoa ariki, a nana i tono kia Vaita ki haramai ki tona taha whakamaoritia ai; kei reira tonu te iwi e whakarongo ana.

Ka riri tonu nga tohunga nei engari ko Fa'aarahia me Tamatoa ariki ka rongo raua ki a Vaita.

Ka wehe takariri nga tohunga me te whakaaro kia taka te utu ki runga i Vaita ki kore e puta tona e korero.

Engari ia kihai i taro ka puta mai tetehi waka ama-kore ara te waka o te pakeha me te haerenga mai o te Pakeha ki Matavai.

Ki etehi ko te kupu o Vaita he mea mo te haerenga mai o te Paipera tapu. Ana ko te Tumu ko te Atua, ko te (whanaunga)fanau'a 'una'una na te Tumu, te Mihinare me tona reo kunanu kua riro ia ratou te whenua a kua mutu te paopao o nga kawa tahito. Kua aukati nga kawa tahito o Taputapuatea tu kau ana nga papa kohatu ko nga manu mo'a o te moana nga mea e tangi ana i runga

Te Hokinga Mai o Nga Waka

Mohio katoatia tatou kua mutu katoa nga whakawhithwiti mai o nga waka hourua o te Moananui a Kiwa, e hia noa nga tau penei tae noa ki nga rautai 1800. Muri iho i te taenga mai o Pakeha ka timata ano nga tangata o te Moananui a Kiwa ki te whakawhiti atu ki whenua ke, pera kia Paora Tuhaere me ona haerenga ki Rarotonga me era atu.

Ehara maku te korero mo te Whakapehitanga o te Ao Pakeha, me nga huringa o nga tangata ki nga mea hou, a kua wareware ano tatou i nga ahuatanga o nga tupuna, pakaru haere te marae tapu nei a Taputapuatea.

I te tau 1929 i haramai a Te Rangihiroa ki Taputapuatea nei, a ka tuhia e ia nga kupu penei

I had made my pilgrimage to Taputapu-atea, but the dead could not speak to me. It was sad to the verge of tears. I felt a profound regret, a regret for-I knew not what. Was it for the beating of the temple drums or the shouting of the populace as the king was raised on high? Was it for the human sacrifices of olden times? It was for none of these individually but for something at the back of them all, some living spirit and divine courage that existed in ancient times of which Taputapu-atea was a mute symbol. It was something that we Polynesians have lost and cannot find, something that we yearn for and cannot recreate. The background in which that spirit was engendered has changed beyond recovery. The bleak wind of oblivion had swept over Opoa. Foreign weeds grew over the untended courtyard, and stones had fallen from the sacred altar of Taputapu-atea. The gods had long ago departed. (Buck 1938, 81-82)

Ka roa ka penei te ahua ka tangi noa nga manu i runga o Taputapuatea.

Hei ahakoa i te tau 1976 i hoki ano mai a Hokulea o Hawaii ki Raiatea a ka tau atu ratou ki Taputapuatea. Ka whakatau ano ratou ki te marae ra engari ka tu tetehi tangata ko Parau Rahi te ingoa kohetehete noa i a ratou, notemea i uru mai a Hokulea ma Avarua ehara ma Avamoa, te awa tapu

Katahi ra ka puta te whakaaro ki te ngakau o etehi kia hoki ano mai nga waka kia hiki te tapu i Avamoa. Ko Pierre Sham Koua o Raiatea tetehi tangata kaha rawa kia tutuki pai i tenei kaupapa

I te tau 1995 i rau mai nga kahui waka hourua mai i Hawaii, i Aotearoa, i Rarotonga me Tahiti ki Avamoa mo te Faatau aroha i Taputapuatea.

Ko tenei rau waka te whakahokinga mai o nga whakatere waka o te Moananui a Kiwa ki tenei marae tapu, he timatanga ano mo te wahi nei ki tu hei Marae Tapu no te Ao.

Ko Te Aurere o Aoteroa te waka tuatahi kia tomo ano mai ki Avamoa. Ka karakia haeremai te waka nei kia hiki te tapu kua takotoria i te Hara i Awarua, a ma penei ka tu ano te ara tapu i Taputapuatea kia tu ano te Fa'atau Aroha.

Te Marae Tapu no te Ao

Kua whakahoutia ano te marae Taputapuatea nei e ona uri ki Opoa. A Kua whakaturia tetehi roopu ko Na Papa e Vau hei kaitiaki mona. Ko tetehi tikanga nui ma ratou kia tohua te Marae Taputapuatea nei hei World Heritage Site i raro i te kawenata o Unesco.

Koia ra i te 12 Hepetema 2007 i hui ano nga ariki o te Moananui a Kiwa ki Taputapuatea kia korerohia o ratou ake take. I hui mai nga kahui ariki o Tahiti Nui, o Tonga, o Hamoa, o Hawaii, o Rarotonga. Ko Tuheitia te kingi maori, me Te Heuheu ariki o Ngati Tuwharetoa nga mea i ahu mai i Aotearoa nei.

I te 24 o Mahuru 2007 i hainatia tetehi tatau pounamu (he Natira'a ki to te reo o Tahiti Nui) i waenganui i te Marae Taputapuatea me nga piringa marae o Ngati Tuwharetoa. Ko te hainatanga tuatahi penei kia whakahonore te kaupapa kia tautapa Marae Taputapuatea hei Marae tapu no te Ao katoa.