Whakatere waka

Ko te Whakatere Waka te putiki Matauranga e pa ana ki te ahunga o te waka runga moana.

He Matauranga Pūtaiao tuturu o tatou nga Uri o Hawaiki tenei. He mea i rangahaua, i wanangahia e nga tupuna ina puta ratou ki waho ki te moana, ina noho ratou ki uta ki nga matairangi, ara i nga wa e uru tika ana ratou ki te taiao

E toru pea nga wahanga o tenei Matauranga ara 1. Tatai Arorangi - he tirotiro whetua kia whakatika te ahunga o te waka 2. Te Whai i nga Ara Moana - he mahi kia hangai tika ki te ahunga 3. Rapu Whenua - kia whakatata mai te waka ki te whenua he ahu ano te ihu ki uta

Timatanga

Kaore e kore i ahu mai nga tupuna o ngai tatou nga uri o Hawaiki i te Uru, ara i Ahia (Asia) a katahi pea i timata te matauranga nei i reira. Nawai ra ka puta enei waka ki te Moananui a Kiwa, tuatahi ki nga motu e tata ana ki Ahia katahi ki puta te ihu o nga waka ki waho kia tae atu ki nga motu papatea me nga motunui. E kawe mai e nga tupuna nei etehi taputapu uku e kia nei ko Lapita na reira ka mohiotia tenei iwi ko 'Ngai Lapita'. I kitea nga hanga uku nei ki Noumea, ki Vanuatu tae noa atu ki Fiji, Tonga me Hamoa. I kitea etehi ki Hiva engari karekau nga mea i kitea ki era atu o nga motu o 'Poronihia'

Tena pea ko nga motu tuatahi i nohoia e nga tupuna Maori ko Savaii motu ki Hamoa me nga motu e tata ana ki a ia tae atu ki Tonga, ki Fiji ara ko tenei te Hawaiki o nga tupuna.

Nga Manahune

E ai ki etehi ko nga manahune te iwi tuatahi ki nga moutere o te Moananui a Kiwa. He iwi ariki-kore, iwi atua-kore Kaore e kore ko nga tangata tuatahi ki te puta mai ki te Moananui a Kiwa ko nga tangata hi ika. Kia puta ratou ki waho ka kitea pea etehi tohu whenua katahi ratou ka mohio, ka kite tuatahi pea ki nga motu hou. Tena pea ka noho etehi o enei ki nga moutere hou a ka tupu whanau mai. Kaore e kore ko enei nga Manahune i korerohia nei. Kua kohia katoatia nga korero penei ki te korero o Maui

Maui

Ko Maui tetehi o nga tino tupuna o ngai tatou nga uri o Hawaiki huri noa i te Moananui a Kiwa. He tupua, he atua ko wai ke te tangata kaore ano kia rangona tona ingoa. Ehara ia i te ariki, he potiki noa engari he tangata tino matatau, he angata tinihanga.

Maha atu nga korero mona engari ko te mea nui ko te korero mo te Ika a Maui me aua momo mahi huri noa. I mohio ke te korero nei ki nga moutere o Solomons tae noa atu ki Fakaofa, ki Efate, ki Fiji, ki Fotuna, ki Kiribati, ki Hawaii,ki Tuamotu, ki Huahine, ki Mangaia, ki Manihiki, ki Marquesas, ki Marshall, kiNauru, ki New Hebrides, ki Aotearoa, ki Samoa, ki Niue, ki Tahiti, kiTauna,ki Tikopia, ki Tokelau, ki Tonga, ki Vanuatu, ki Yap.

Kaore e kore ko Maui tupua he tauira mo nga tangata hi ika i kitea tuatahi i nga whenua na reira te whakaaro ko te whenua he ika e kau ana ki runga.

He tohu ano a Maui mo tetehi o nga mahi Whakatere Waka ara te aro o te tangata ki te tu o nga whetu. Ina tu te tangata ki runga waka ka tu ano a Maui tikitiki, a ko nga tuakana a Mauipotuki ara ko Maui-mua ko Maui-muri ko Maui-taha ko Maui-pae ka tohua i nga tatai o te Matairangi ki nga whetu. Me matua mohio te Kai Whakatere Waka ki tini o enei tatai me o ratou nukurau kia taea ano e ia te whakatikatika i te tere o te waka kia hangai ki tona ara tika.

Hiro

I whanau mai a Hiro ki Tahaa engari na tona kuia ia e tuku ki Tahiti whakatupu ai. He Kai Whakatere Waka rongonui ia a e ai ki etehi na Hiro (ara ko Whironui) i tarai tuatahitia te waka papa rakau mea rereke ki te waka tikohu, Ko ia ano te tangata nana i tere atu tona waka ki nga topito o te Moananui a Kiwa, nana ano i karanga nga puna ariki o te Moananui a Kiwa ki te Hui Fa'atau Aroha, ara te whakaminenga o nga Tohunga Whakatere Waka me nga Kaihautu ki Taputapuatea

Taputapuatea

Ko Taputapuatea te marae tapu i hangaia ki Raiatea. E ai ki te korero i hangaia tenei marae e te tokorua a Tangaroa he tuakana taina enei.

Ko wai ka mohio inahea i hanga tuatahi mai te Marae Taputapuatea, i whakatapua ano. Kua tawhito rawa te marae nei i nga rautau 1200, koina ko tenei wahi tetehi o nga kohanga o tatou nga uri o Hawaiki huri noa.

Ko te tikanga ko Taputapuatea te wahi i whakaminemine ai ngā tohunga me ngā whakatere waka kia whakatau i te wānanga kia whakatakato ano i nga ara moana mai i konei ki nga topito e wha o te Moanaui a Kiwa me ona motu. E ai ki nga tangata o Opoa ka noho tonu te tahu'a (Tohunga) o Taputapuatea ki reira engari ka taea e ia te tohu kei hea nga motu katoa o te Moananui a Kiwa, me te ara tika kia tae pai ki reira.

Te Hekenganui

E kore au e ngaro he kakano i ruai mai i Rangiatea.

Mau Pialug

Ko Mau Piailug [1] he Kai Whakatere Waka rongonui no te motu papatea o Satawal. I whanau mai ia i te tau 1932, aa, na tona koroua i poipoia, i whakaako hoki ki nga matauranga tawhito o tona iwi. Kua pakeke ia kia 18 nga tau ka uru ia ki nga ritenga o te "Pwo" kia puta hei "Paliuw" (Tohunga Whakatere Waka) o te kura wananga 0 "Weriyeng" (he kura i timata ki te motu o Pollap).

I te tau 1976 i tonoa te Hawaiian Voyaging Society ki a ia kia haere ki runga i Hokulea hei tohunga Whakatere Waka ma to ratour tira haere mai Hawaii Nui ki Tahiti. Na Mau Piailug i whakaako ki nga tangata o Hawaiki nga mahi Whakatere Waka tawhito, na reira me tuku mihi ki a ia mo te whakahouhanga ano i tenei tino taonga o tatou