Hawaiki

I ngā kōrero tuku iho o te `Māori, ko Hawaiki te matapuna o ngā tūpuna Māori. Ki etehi he he moutere nō Te Moana-nui-a-Kiwa, engari ki etehi atu he wahi wairua.

He Wahi Wairua

Kua kau mai i te Po ko nga Hawaiki tapu, ko Hawaiki nui, Hawaiki roa, Hawaiki pamaomao ko Hawaiki tapu. Ko nga Hawaiki nei ko te takahanga o nga atua me nga tupuna ki te Rangi tuhaha. E ai ki te tupuna i ahu katoa mai nga mea katoa i te toi tapu i Hawaiki, ara mai te rangi ki te whenua

He Moutere no Te Moananui a Kiwa

Ko Ra'iatea tetehi moutere ki te Kahui o Tahitinui, engari ko tona ingoa tawhito ko Havai'i fanau fenua. Koia nei te moutere i nohia nga tupuna o Tainui me Te Arawa me era tu o nga waka. Engari kaore i kotahi te Hawaiki nei. He maha nga moutere o te Moananui a Kiwa kua tapaina ko Hawaiki ara ko Savai'i motu ki Hamoa, ko Hawaii (te kahui Pae kainga o Hawaii ra) me era atu huri noa. Ko tetehi ingoa tawhito o te Wai pounamu nei ko Hawaiki-tautau, ko Aoteroa nei ko Avaiki-teatea

Na i penei ai nga tupuna ina hunuku ratou ki whenuahou kia noho ka tapaina taua whenua hou i nga ingoa tawhito. Ara i te ahunga mai i Savai'i ki Raiatea ka tapaina taua whenua hou ko Havai'i, ko te motu tata ki Savaii ko Upolu a kua hoatu tenei ingoa ki Tahaa moutere tata ki Raiatea. Ko te moutere o Borabora ko tona ingoa tawhito ko Vevau, a ko Vavau tetehi moutere ki Tonga

He Whenua Tupuna

Kaore e kore i ahu mai nga tupuna o ngai tatou nga uri o Hawaiki i te Uru, ara i Ahia (Asia). Nawai ra ka puta nga waka o nga tupuna nei ki te Moananui a Kiwa, tuatahi ki nga motu e tata ana ki Ahia katahi ka puta te ihu o nga waka ki waho kia tae atu ki nga motu papatea me nga motunui. Ko te reo maori he peka o te reo Austronesian he mea i korerohia e nga iwi o Malaysia me nga moutere o Ahia, tae atu ki Madagascar me nga motu pamaomao o te Moananui a Kiwa. I kawea mai e nga tupuna nei etehi taputapu uku e kia nei ko Lapita na reira ka mohiotia tenei iwi ko 'Ngai Lapita'. I kitea nga hanga uku nei ki Noumea, ki Vanuatu tae noa atu ki Fiji, Tonga me Hamoa. I kitea etehi ki Hiva engari karekau nga mea i kitea ki era atu o nga motu o 'Poronihia'

Tena pea ko nga motu tuatahi i nohoia e nga tupuna Maori ko Savaii (motu ki Hamoa) me nga motu e tata ana ki a ia tae atu ki Tonga, ki Fiji ara ko tenei te Hawaiki o nga tupuna.

Maui

Ko Maui tetehi o nga tino tupuna o ngai tatou nga uri o Hawaiki huri noa i te Moananui a Kiwa. He tupua, he atua ko wai ke te tangata kaore ano kia rangona tona ingoa. Ehara ia i te ariki, he potiki noa engari he tangata tino matatau, he angata tinihanga.

Maha atu nga korero mona engari ko te mea nui ko te korero mo te Ika a Maui me aua momo mahi huri noa. I mohio ke te korero nei ki nga moutere o Solomons tae noa atu ki Fakaofa, ki Efate, ki Fiji, ki Fotuna, ki Kiribati, ki Hawaii,ki Tuamotu, ki Huahine, ki Mangaia, ki Manihiki, ki Marquesas, ki Marshall, ki Nauru, ki New Hebrides, ki Aotearoa, ki Samoa, ki Niue, ki Tahiti, kiTauna,ki Tikopia, ki Tokelau, ki Tonga, ki Vanuatu, ki Yap.

Kaore e kore ko Maui tupua he tauira mo nga tangata hi ika i kitea tuatahi i nga whenua na reira te whakaaro ko te whenua he ika e kau ana ki runga.

Tawhaki

He uri ano a Tawhaki i a Maui na reira ko ia tetehi o nga tino tupuna o ngai tatou nga uri o Hawaiki o te Moananui a Kiwa.

He urukehu te tangata nei, he tangata purotu, he tangata tu marohirohi, he tangata tu rangatira, anana! ko Tawhaki Kirikura te tohu amokura, ko te puna ariki.

E ai ki nga korero no Tahitinui na Tafa'i i hanga tetehi waka hourua ko Anuanua (Aniwaniwa) te ingoa. Katahi ka anionio haere taua waka kia u te taketake o nga motu pamaomao. Mai i Tahiti ka rere ki runga ki Moorea, ki Eimeo me Tetiaroa. Ka tere atu ano ki Tuamotu, ki Mangareva atu ki Havai'i-'a me Maui ara ki te kahui pae kainga o Hawaii

Rata

He mokopuna ano a Rata i a Tawhaki, ara na Tawhaki ko Wahieroa, na Wahieroa ko Rata.

Ko te korero moana, he mea e pa ana ki te hanga mai o tetehi waka hourua kia whai i ona pakeke.

Hui-te-rangiora

Ko Hui-te-rangiora tetehi tupuna i mohiotia i nga tatai whakahekeheke o Tainui waka me era o nga tatai whakahekeheke i Rarotonga.

E ai ki te korero ko Huiterangiora tetehi tupuna ariki i Hawaiki-raro ara ki Savai'i me ona moutere. Nana i tarai i tetehi waka hanga houtia ara ko te 'Pahi' (ara he waka nunui i hangaia ki nga papa rakau, ehara ko te rakau tikohu noa iho).

Ko te ingoa o tona pahi ko Te Ivi-o-Atea he mea i hanga i te rakau i tapaina ko Te Tamoko-o-te-rangi, he rakau tapu no Taa-kura me Ari. Ka takariri te tokorua ra a ka whawhai raua i a Hui-te-rangiora, tokomaha ratou i tarakura penei ana.

I oti i a Hui-te-rangiora i tona waka pahi katahi ka puta ia ki waho ki te moana, ko te tangata nei me ona uri ara ko Makua-ki-te-rangi, Te Rangi, Ata-o-te-rangi, Tara-o-te-rangi, Te Paku-o-te-rangi, Te Uka-o-te-rangi, Uu, Ane, Taipu, Tuna-ariki.

Ko nga unga atu o tenei waka ki Hawaiki-runga (ara ko Raiatea, ko Tahiti Nui me era atu o nga moutere); ko Whiti-nui, Whiti-rangii, Whiti-anaunau, Whiti-takai-kere (ara nga moutere o Fiji, me te kahui o Lau); Ko Tonga-nui, Tonga-ake, Tonga-piritea, Tonga-manga, Tonga-rara, Tonga-anue (ara te Kahui motu o Tonga); Ko Hawaiki-raro, ko Kuporu (‘Upolu), ko Manuka (Manu‘a); ko Vavau ko Niuafou me Niu-taputapu.

E ai ki te korero kua kitea hoki a hui-te-rangiora i te Tiritiri-moana (Tasman Sea) me Hawaiki-tautau (ara nga moutere o Aoteroa me te Waipounamu) engari kihai tonu tona waka i u mai. Engari ia ka tae atu ia ki te Tai-rua-koko a kua kitea e ia nga pari matea me te tai-huka-a-pia. Kua kitea hoki i nga makaweroa o Hinemoana me tona kirehe kino e ruku wai ana. I whakaaro etehi ko Antartica tenei ara ko Hu-te-rangiora te tangata tuatahi kia kite i tenei pito o te Papatuanuku

Ara ko Hui-te-rangiora tetehi tupuna matua nana i herea mai ona uri i Hawaiki-raro (Savaii) tae atu ki Hawaiki-runga (Havaii ara ko Raiatea)

He kakano i Rangiatea