Ngā Puhi
Ngā Puhi | |
---|---|
He wāhanga o Te Tai Tokerau | |
Rohe: | Te Tai-tokerau |
Waka: | Māhūhū, Māmari, Mataatua, Ngātokimatawhaorua, Ruakaramea |
Tohutoro matua: | Rārangi Iwi-Hapū |
![]() |
Ko Ngāpuhi he iwi nui, nō Te Tai-tokerau, Te Ika-a-Māui, Aotearoa. Kua tae ki te 125,601 ngā mema i te 2013. Ko ngā waka ko Māhūhū, ko Māmari, ko Mataatua, ko Ngātokimatawhaorua, ko Ruakaramea.[1]
Te whare o Ngāpuhi[edit | edit source]
Ko te Whare o Ngāpuhi: Tāmaki-makau-rau ki Te Rerenga Wairua. Ko ngā pānga atu ko Ngāti Whatua, Te Rarawa, Te Aupouri, Ngāti Kahu, Ngāpuhi ki roto. Ko ngā rārangi maunga ngā poutokomanawa i hikia te tāhūhū o te whare o Ngāpuhi.
- Ko Ngāpuhi-nui-tonu te Iwi.
- Ko Ngātoki-mata-whaorua te waka.
- Ko Ngāti Hine te hapū.
- Ko Rahiri rāua ko Ahuaiti te pūtake.
Ka matakitaki atu ki te mōwhitinga mai o te rā, kia pā mai ki ngā pāpāringa o taku maunga tapu o Hikurangi e heke ai ana roimata mā te tonga, ko Hikurangi te awa. Ka rere taku awa kua pahure mai i Te Hoanga, te kohatu i whakamahia ai e ngā tūpuna hei whakakoi i ā rātou toki, ka heke. Kia titiro ake ki te whare tupuna ki a Eparaima Makapi e tū mai rā me te wharekai a Te Kauta i runga i te marae I a Kaikou. Ka rere tonu taku awa kia pahure ake i te marae o Rōma i whakaritea ai e ngā tūpuna hei tūnga whare hui e tū mokemoke tonu ana i tēnei wā. Ka rere tonu taku awa, kua pahure i te tupuna whare nei i a Tau Henare me Ngā Tau e Toru te whare tawhito, ki te wharekai ki a Pipiwai e tū mai rā ki runga o te marae o Te Horo. Ka heke atu i konā kia tae ki Tiiti ki te Apunga ki te hononga o te awa ki tō Mangakahia, e heke atu ai ki Tītoki ko Korokota e tū mai rā ki te taha mauī. Ka rere atu taku awa, kia tae atu ki Tangiterōria ko Tirarau e tū mai, ka noho.
- Ko Ngāti Hau te Hapū.
- Ko Rahiri rāua ko Whakaruru te putake.
Kia titiro atu ki te rāwhiti ki taku pā, ki a Te Ruapekapeka, e kōrerohia nei e te nuinga, te pūtakenga mai o te awa o Te Wairua. E pahure mai ai i te tupuna whare i a Te Ruapekapeka e tū mai rā i runga o tana marae I a Akerama (Ngāruahine), ka heke atu i konā kia pahure ake i te whare tupuna I a Iho o Nehua, ko te marae ko Whakapara, ko Huruiki te maunga, ka rere tonu taku awa kia titiro tahanga ake ki tērā o aku whare tupuna, ki Te Reo o te Iwi e tū mai rā ki runga o te marae o Pehiaweri, ko Maruata te maunga ka heke atu kia pahure atu ite tupuna whare i a Te Maungarongo e tū mai rā ki Poroti, i raro iho o tana maunga tapu i a Whatitiri, kia pahure atu mā te taha atu o Korokota kia tae atu ki Tangiteroria kia hono atu ki a Hikurangi awa, kia whakataka atu ki te awa o te Wairoa, ki te Kaipara, kia huihui atu ai ki ngā tini marae o te rohe o Ngāti Whātua ki te Kaipara. Kua titiro atu rā ki te pūaha ki te Moana-nui-a-Kiwa.
Taupori[edit | edit source]
E 102,981 te taupori i te 2001.[2]
E 122,214 te taupori i te 2006.[3]
E 125,601 te taupori i te 2013.[4]
E 165,201 te taupori i te 2018.[5]
Hapū[edit | edit source]
Ingoa[1] | Takiwā[1] | Marae[1] |
---|---|---|
Kōhatutaka | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki | Mangamuka Marae, Te Arohanui / Mangataipa |
Māhurehure | Ngā Ngaru o Hokianga | Māhuri Marae, Moehau Marae, Arohamauora, Ōtātara, Tāheke, Tuhirangi Marae |
Ngā Uri o Puhatahi | Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei | Omauri |
Ngāi Tāwake | Ngāpuhi ki te Hauāuru, Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Pukerātā Marae, Tauwhara |
Ngāi Tāwake ki te Moana | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki | Mokonuiārangi Marae, Puketawa, Tauratumaru |
Ngāi Tāwake ki te Tuawhenua | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki | Piki te Aroha / Rāhiri |
Ngāi Tāwake ki te Waoku | Ngāpuhi ki te Hauāuru | Kaingahoa Mataraua, Ngāi Tāwake Marae, Paripari Marae, Te Huehue Marae |
Ngāi Tū Te Auru | Ngāpuhi ki te Hauāuru, west caost | Pukerātā Marae |
Ngāti Hao | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki, Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei | Paremata Marae, Piki te Aroha / Rāhiri, Puketawa, Tauratumaru, Pehiaweri, Whakapara |
Ngāti Hau | Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei, Ngā Ngaru o Hokianga | Akerama, Ngāraratunua Marae, Pehiaweri, Whakapara, Te Pīti / Ōmanaia |
Ngāti Hine | Te Takiwā o Ngāti Hine, Ngāpuhi ki te Hauāuru, Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei | Horomanga Marae, Kaikou, Kawiti Marae, Matawaia, Maungārongo, Miria Marae, Mohinui, Mōtatau, Ōtiria, Parakao Marae, Tau Henare Marae, Te Rito Marae, Ngāti Kahu o Torongare, Ngāti Kōpaki, Ngāti Ngāherehere, Ngāti Te Ara, Ngāti Te Tāwera, Te Kau i Mua, Te Orewai, Ngāraratunua Marae, Te Hūruhi, Tereawatea Marae[6] |
Ngāti Hineira | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Parawhenua Marae, Rāwhitiroa / Te Ahuahu Marae, Tauwhara |
Ngāti Hinemutu | Ngāpuhi ki te Hauāuru | Parihaka, Ōkorihi |
Ngāti Horahia | Pākotai | Parahaki, Parakao Marae, Te Oruoru Marae, Te Tārai o Rāhiri |
Ngāti Kahu o Torongare | Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei, Te Takiwā o Ngāti Hine | Ngāraratunua, Mohinui |
Ngāti Kairewa | Ngā Ngaru o Hokianga | Mātai Aranui Marae, Mōria, Pā te Aroha Marae |
Ngāti Kawa | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Oromāhoe Marae, Te Tii Waitangi, Waitangi Upper Marae |
Ngāti Kerewheti | Ngā Ngaru o Hokianga | Mātai Aranui Marae, Mōria, Pā te Aroha Marae |
Ngāti Kiriahi | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Ngāwhā Marae |
Ngāti Kōpaki | Te Takiwā o Ngāti Hine | Ōtiria |
Ngāti Korohue | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Parawhenua Marae |
Ngāti Korokoro | Ngā Ngaru o Hokianga | Kōkōhuia / Ōmāpere, Pākanae, Te Whakamaharatanga / Waimamaku, Waiwhatawhata / Aotea |
Ngāti Kura | Ngāpuhi ki te Hauāuru, Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Kohewhata, Te Kotahitanga Marae, Matuari / Te Tāpui |
Ngāti Kuta | Taiāmai ki te Marangai | Te Rāwhiti / Omakiwi |
Ngāti Māhia | Ngāpuhi ki te Hauāuru | Te Hūruhi, Ururangi Marae |
Ngāti Manu | Taiāmai ki te Marangai | Kāretu Marae |
Ngāti Mau | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Ngāwhā Marae, Wharengaere |
Ngāti Miru | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Matuari / Te Tāpui |
Ngāti Moe | Pākotai | Parakao Marae, Te Oruoru Marae, Te Tārai o Rāhiri |
Ngāti Moerewa | Ngāpuhi ki te Hauāuru | Te Hungāiti, Te Maata, Te Rīngi, Māhūhū ki te Rangi Marae |
Ngāti Moko | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Waitangi Upper Marae |
Ngāti Ngāherehere | Te Takiwā o Ngāti Hine | Matawaia |
Ngāti Pākau | Ngā Ngaru o Hokianga | Māhuri Marae, Tāheke Marae |
Ngāti Pare | Taiāmai ki te Marangai | Waikare / Te Tūruki |
Ngāti Rāhiri | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Te Tii Waitangi, Oromāhoe Marae |
Ngāti Rangi | Ngāpuhi ki te Hauāuru, Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Kaingahoa Mataraua, Te Hungāiti, Te Maata, Ngāwhā Marae |
Ngāti Rauwawe | Ngā Ngaru o Hokianga | Tāheke Marae |
Ngāti Rēhia | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Hiruhārama Hou Marae, Korokota, Mātoa, Maungārongo, Tākou Marae, Tauwhara, Whitiora Marae |
Ngāti Ruamahue | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | |
Ngāti Tautahi | Ngāpuhi ki te Hauāuru, Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Parihaka, Te Kotahitanga Marae, Ōkorihi, Tākou Marae, Te Whetū Marama |
Ngāti Tawake ki te Tuawhenua | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Tauwhara |
Ngāti Te Ara | Te Takiwā o Ngāti Hine | Ōtiria |
Ngāti Te Pou | Ngā Ngaru o Hokianga | Kōkōhuia / Ōmāpere, Mātai Aranui Marae, Mōria, Pā te Aroha Marae, Te Pīti / Ōmanaia, Te Whakamaharatanga / Waimamaku |
Ngāti Te Rēinga | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki | Waihou / Waimirirangi |
Ngāti Te Rino | Pākotai | Maungārongo, Parahaki Marae, Parakao Marae, Te Oruoru Marae, Te Tārai o Rāhiri |
Ngāti Te Tāwera | Te Takiwā o Ngāti Hine | Mōtatau |
Ngāti Toki | Pākotai | Parahaki Marae, Parakao Marae, Te Oruoru Marae, Te Tārai o Rāhiri |
Ngāti Torehina | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Wharengaere |
Ngāti Toro | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki, Ngā Ngaru o Hokianga | Mataitaua, Mokonuiārangi Marae, Paremata Marae, Piki te Aroha / Rāhiri, Puketawa, Rangatahi Marae, Motukiore, Tauratumaru Marae |
Ngāti Tuapango | Ngā Ngaru o Hokianga, Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Matahuru Papakainga, Mōria, Pā te Aroha Marae, Tākou |
Ngāti Ueoneone | Ngāpuhi ki te Hauāuru | Ōkorihi |
Ngāti Wai | Ngā Ngaru o Hokianga | |
Ngāti Whakaeke | Ngāpuhi ki te Hauāuru, Te Takiwā o Ngāti Hine, Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Te Kotahitanga Marae, Mātoa, Tākou, Parahaki Marae |
Ngāti Whakaminenga | Pākotai | Te Kiore |
Ngāti Whārara | Ngā Ngaru o Hokianga | Kōkōhuia / Ōmāpere, Pākanae, Waiwhatawhata / Aotea |
Patukeha | Taiāmai ki te Marangai | Kaingahoa Rāwhiti, Te Rāwhiti / Omakiwi |
Takoto Kē | Ngāpuhi ki te Hauāuru | Kohewhata, Te Kotahitanga Marae |
Te Hikutu | Ngā Ngaru o Hokianga | Mātai Aranui Marae, Mōria, Pā te Aroha Marae |
Te Honihoni | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki | Puketawa, Tauratumaru Marae |
Te Kapotai | Bay of Islands | Kororareka, Waikare / Te Tūruki,Rāwhitiroa / Te Ahuahu Marae, WWaikare / Te Tūruki |
Te Kau i Mua | Te Takiwā o Ngāti Hine | Matawaia |
Te Kumutu | Pākotai | Parahaki Marae, Te Oruoru Marae |
Te Māhurehure | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Te Raukura Marae |
Te Ngahengahe | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki | Mokonuiārangi Marae, Rangatahi Marae |
Te Orewai | Te Takiwā o Ngāti Hine | Tau Henare Marae |
Te Parawhau | Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei, Te Takiwā o Ngāti Hine | Ngāraratunua, Pehiaweri, Toetoe Marae, Korokota, Maungārongo, Parakao Marae, Tangiterōria Marae |
Te Patuharakeke | Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei | Takahiwai |
Te Popoto | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki, Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Rangatahi Marae, Tauratumaru Marae, Rāwhitiroa / Te Ahuahu Marae |
Te Poukā | Ngā Ngaru o Hokianga | Kōkōhuia / Ōmāpere, Pākanae, Waiwhatawhata / Aotea |
Te Rauwera | Taiāmai ki te Marangai | Te Rauwera |
Te Uri Karaka | Taiāmai ki te Marangai | Kāretu |
Te Uri Māhoe | Ngāpuhi Hokianga ki te Raki | Mangamuka Marae, Te Arohanui / Mangataipa |
Te Uri o Hawato | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Ngāwhā Marae, Kaikou |
Te Uri o Hua | Ngāpuhi ki te Hauāuru | Te Kotahitanga Marae |
Te Uri Ongaonga | Taiāmai ki te Marangai | Waimangaro |
Te Uri Taniwha | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Ngāwhā Marae, Parawhenua Marae, Rāwhitiroa / Te Ahuahu Marae |
Te Uriroroi | Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei, Te Takiwā o Ngāti Hine | Pehiaweri, Toetoe Marae, Maungārongo Marae, Tangiterōria |
Te Whānau Whero | Ngā Ngaru o Hokianga | Mātai Aranui Marae, Mōria, Pā te Aroha Marae |
Te Whanauwhero | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Parawhenua Marae |
Uri o Te Tangata | Te Takiwā o Ngāpuhi ki Whangārei | Te Kotahitanga Marae o Otangarei, Terenga Parāoa |
Whānautara | Te Rūnanga o Taumārere ki Rākaumangamanga | Tauwhara |
Tirohia hoki[edit | edit source]
Hoto ki waho[edit | edit source]
Tohutoro[edit | edit source]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 TKM Ngāpuhi. Te Puni Kōkiri.
- ↑ Iwi (Total Responses) and Sex, for the Maori Descent Census Usually Resident Population Count, 2001. Tatauranga Aotearoa.
- ↑ Iwi (Total Responses) and Work and Labour Force Status by Sex, for the Maori Descent Census Usually Resident Population Count Aged 15 Years and Over, 2006. Tatauranga Aotearoa.
- ↑ Iwi (total responses) and iwi groupings and languages spoken by age group, for the Maori descent census usually resident population count, 2001, 2006, and 2013 Censuses (RC, TA). Tatauranga Aotearoa.
- ↑ Iwi affiliation (estimated count), for the Maori descent usually resident population, 2018. Tatauranga Aotearoa.
- ↑ TKM Te Rūnanga o Ngāti Hine. Te Puni Kōkiri.