Whangārei-terenga-paraoa

Nō Wikipedia Māori
(Redirected from Whāngarei)
Whangarei
Whangārei-terenga-parāoa (Māori)
—  Taonenui ā-Rohe  —
Ko te Whanga o Whangārei mai i a Parihaka maunga me ngā papatāone o Onerahirahi, Sherwood Rise, Parihaka me Port Whangārei i mua.
Ko te Whanga o Whangārei mai i a Parihaka maunga me ngā papatāone o Onerahirahi, Sherwood Rise, Parihaka me Port Whangārei i mua.
Ko te Whanga o Whangārei mai i a Parihaka maunga me ngā papatāone o Onerahirahi, Sherwood Rise, Parihaka me Port Whangārei i mua.
Ingoa kē: Whangas, Dub City, The Rei
Pepeha: Non Nobis Solum, Love It Here, City of 100 Beaches
Whangarei (New Zealand)
Whangarei
Whangarei
Pae: 35°43′30″S 174°19′25″E / -35.725, 174.32361
Whenua Aotearoa
Rohe Te Tai-tokerau
Kaunihera Whangarei
I mua i a 1989 Te Kaute o Whangārei me Te Taonenui o Whangārei
Named for Reipae, he puhi nō Tainui
Seat Whangārei Central
Kāwanatanga
 - Mayor Sheryl Mai
Taupori (June 2013 estimate)[1]
 - Urban 52,900
Wāhi taima NZST
               (UTC+12)
 - Raumati (DST) NZDT (UTC+13)
Postcode 0110, 0112 (urban)
Tohu waea 09
Paetukutuku: www.wdc.govt.nz

Ko Whangārei-terenga-paraoa, arā ko Te Tauwhanga a Reipae (Whangarei) te tāone nui o Te Tai-tokerau, Te Ika-a-Māui, Aotearoa. Kei raro te tāone nei i te mana o te Kaunihera ā-Rohe o Whangārei, he takiwā i whakatūria i te tau 1989 hei whakahaere i te tāone nui me te rohe whānui. I puta mai te kaunihera nei i ngā kaunihera o mua o Te Tāonenui o Whangārei, Te Kaute o Whangārei me te Tāone o Hikurangi. Nō te 2013, kua tae te taupori ki te 52,900, ake i 47,000 i te tau 2001. Nō te 2011 ko te kaute tāngata mō te takiwā whānui ko te 80,800. Ko Ngā Puhi te tangata whenua o reira.

Kei roto i te takiwā o Whangārei ngā papatāone o Kamo, Tikipunga, Ōtāngārei, Mairtown, Riverside, Sherwood Rise, Onerahi, Morningside, Raumanga, Maunu, Horahora, Woodhill, Vinetown, The Regent, Kensington, me Whau Valley.

Hītoria[takatā | takatā pūtake]

Ko Kāpene Hēmi Kuki arā ko James Cook me ōna kaumoana o te waka Endeavour ngā Pākehā tuatahi ki te whai whakaaro mō te pūaha o Whangārei. I te 15 o Whiringa-ā-rangi 1769 i hopukina e rātou neke atu i te kotahi rau ika nā rātou i tapa "bream" (kāhore e kore he tāmure, snapper kē), nō konā nā Kuki te takiwā i tapa Bream Bay (ko Te Whanga Tāmure ki te reo).[2]

Kapia ana a Whangārei e te iwi Ngāpuhi nō te tīmatanga o ngā rautau tekau mā iwa, ā, kei te pūaha o te whanga te hapū o Te Parawhau e noho ana. Nō ngā tau mai i 1820 i whakatokengia te takiwā e Waikato me Ngāti Paoa i te wā o ngā Pakanga Pūokaoka. [3]

Ko William Carruth te Pākehā tuatahi ki te tatū ki Whangārei, he Kōtimana, he kaihokohoko i tae mai i 1839. E ono tau ki muri ka tae mai hoki a Gilbert Mair me tōna whānau. He āhua tau ki waenga i ngā kainohonoho hou me ngā Māori o konā i te nuinga o te wā tae atu ki Huitānguru 1842. I whakarekerekea ngā pāmu katoa e ngā Māori hei utu i te whatinga tapu. I Paengawhāwhā 1845, i te wā o te Flagstaff War, i horo atu ngā kainohonoho katoa i Whangārei.[4] Kīhai i hoki atu te nuinga o rātou, heoi anō rā, tae atu ki waenga i ngā tau 1850 i rahi ake ngā kaipāmu me ngā kaipāmu aka i whai kāinga i te rohe. Nō te 1855 i puāwai mai tētahi wāhi tāone mō te hokohoko kauri. Ko te wāhi o nāianei arā ko Te Ahipūpū i te tahataha o te awa Hātea te wāpu tuatahi o te rohe i hoko atu ai i ngā pia kauri me ngā wāhie rākau taketake, ka whai muri ko ngā waro mai i Whau Valley, Kamo, me Hikurangi. Ko ngā waro mai i Kiripaka i haria mā te awa o Ngunguru. Nō te 1864 i puāwai te pokapū o te tāonenui o nāianei.[5]

Mō ngā tau tekau e hia kē i tū ai tētahi wāhi mahi pereki nā ngā pereki ahi mai i ngā wāhi oneuku ahi tata ki ngā maina o Kamo. I whai pākeho mai i Hikurangi, Portland me Motu Matakohe. I te tuatahi i hoko atu hei pākeho ahuwhenua, ā muri i whakaranu ki ngā waro o reira hei raima ki Portland he pā ki te tonga o te whanga. E whakamahi tonu ana ngā pākeho o Whangārei hei raima engari ka ahu mai te waro i Te Tai Poutini o Te Waipounamu.

Ki te pito o te rautau tekau mā iwa ko Whangārei te tino tāone o Te Tai Tokerau, heoi i pōturi tōna tupu i te rautau rua tekau, Ka āta whakapaua e te takiwā te nuinga o ōna rawa engari i whakauka i runga i ngā mahi ahuwhenua, te mea hoki ko ngā mahi whai miraka. Ko te kaipuke te waka matua mō te rohe, ā, ka tae atu te reriwei North Auckland railway line ki te tāone i te tau 1925, me te mea anō horekai i pai te huarahi motukā mai i Tāmaki Makaurau i te ua tae ki 1934. [6]. 14,000 te kaute tāngata i te tau 1945, ka mutu ka tupu mārika i ngā tau o 1960. Ka kapo mai a Kamo me ngā papatāone whānui. Nō te 1964 ka puāwai a Whangārei hei tāonenui. I te tau whai muri ko tōna tōpu ko te 31,000.[7]

Ka whakatū me te whakawhānui i tētahi kamupene huri hinu ki Marsden Point i te haurua tuarua o te rautau rua tekau ki Te Whanga Tāmure. Ki tōna taha ka whakatū a Northland Port hei hoko wāhie ki te ao whānui. Ka whai pea tētahi wāpu ipu nui, mā tereina ki Tāmaki Makaurau. He wāhi pai mō te whakatū tāone pea ki te taha o Northport hei hua mō rahinga tāngata i Tāmaki Makaurau, ā, torutoru noa iho ngā whenua kua wātea i reira.[8]

Te Maunga o Parihaka[takatā | takatā pūtake]

Whangarei Falls

Ko te maunga o Parihaka tētahi pūia, 241 mita te teitei, e noho whakarua ana i te pokapū o te tāonenui. Ko te āhua nei, 20 miriona ōna tau, ā, he tihi ia o ngā paemaunga pūia o reira pērā i a Parakiore me Hikurangi. [9] E karapotia ana te tihi e te Parihaka Scenic Reserve. He rori ki te tihi, ā, he ara hīkoi hoki ki te tihi.

I auau te rangona te maunga nei ko Parahaki, heoi ko tōna ingoa tūturu ko Parihaka. I whakamanatia a Parihaka e te kāwanatanga i te tau 2005.[10]

Te Awa o Hātea[takatā | takatā pūtake]

Rere ana te awa o Hātea ki te tonga o te tāone nui tae atu ki te whanga. Kei tētahi pito o te awa tētahi wairere whakamīharo, 26 mita te teitei ki Tikipunga, e 6 kiromita ki te raki o te tāonenui.[11]

Te Motu o Matakohe[takatā | takatā pūtake]

E noho ana a Motu Matakohe i roto i te whanga, tata ki te tāone. Ko te Kaunihera ā-rohe o Whangārei te kaitiaki, ā, e ngana tonu ana ngā mahi whakatika whenua i reira.

Rūnanga Mātauranga[takatā | takatā pūtake]

Whare Wānanga[takatā | takatā pūtake]

Ko Tai Tokerau Wānanga, arā ko NorthTec te kura takiura matua o Te Taitokerau. Kei Whangārei te kura matua. Ka taea te whai atu i ētahi tohu paetahi, pōkairua, tiwhikete whānui hoki mō ngā marau maha. E arotake ana ōna tohu ā-motu nei kia kitea te hiranga. Neke atu i te 23,000 ngā ākonga o NorthTec.

He kāreti takiura ki te pokapū o te tāonenui mō Te Whare Wānanga o Tāmaki Makaurau.


Wharekura[takatā | takatā pūtake]

He maha kē ngā kura tuarua ki te tāonenui, ā, kei te nuinga o ngā papatāone ō rātou ake kura tuatahi.

Kura Tuarua[takatā | takatā pūtake]

Ko Te Kura Taitama o Whangārei tētahi kura tuarua, tama anahe, me tōna tōpu ākonga, 1165[12] (March 2014).

Ko Te Kura Kōtiro o Whangārei tētahi kura tuarua kōtiro me tōna tōpu ākonga,1383[12] (March 2014).

Ko ēnei kura tuarua tokorua he kura pae 5 mō ngā tau 9-13.[13][14] Both schools opened in 1881.[15][16]

Ko Te Kura Tuarua o Kamo, mō ngā tau 9-13.

Ko Te Kura Tuarua o Tikipunga, mō ngā tau 7-13.

Ko ēnei kura tuarua he kura tama, kōrito hoki mō ngā taitamariki o ngā papatāone o te raki o Whangārei.

Ko Te Kāreti o Huanui, he kura tūmataiti ki te papatāone o Glenbervie.

Kura Takawaenga me Kura Tuatahi[takatā | takatā pūtake]

E rua ngā kura takawaenga (tau 7-8) i te tāonenui. He maha kē ngā kura tuatahi mō ngā tau 1-8.

Ko Te Kura Takawaenga o Whangārei tētahi kura takawaenga (tau 7-8) me te tōpu ākonga 639.[17]

Ko Te Kura Takawaenga o Kamo tētahi kura e manaaki ana i ngā taitamariki o konā.

Ko ngā kura tuatahi o te tāonenui ko, Te Kura o Hurupaki, Te Kura Tuatahi o Kamo, Te Kura o te Kāhui Tōtara (Te Kura o Kamo ki te Rāwhiti i mua), Te Kura Tuatahi o Tikipunga, Te Kura o Otangarei, Te Kura o te Riu o Whau, Te Kura o Whangārei, Te Kura kite i a Manaia (i tūhono a Te Kura Tuatahi o Raumanga me te Kura Takawaenga o Raumanga), Te Kura o te Ara o Raurimu me te Kura o Onerahi.

Kura Hāhi[takatā | takatā pūtake]

I whakapuarengia a Te Kāreti Katorika o Pomapārie i te tau 1971, he kura tuarua Katorika (tau 7-13), tōpu ākonga, 560, pae 7, ki te papatāone o Maunu. Koianei anahe te kura tuarua Katorika ki Te Tai Tokerau whānui.

Ko Te Kura Katorika o Hāto Werahiko Kawerio te kura tuatahi Katorika o te tāonenui, ki te papatāone o Te Riu o Whau, ki te taha o te Pārihi Katorika (i tūhono mai Te Kura o Hāta Maria me te Kura o Hāto Hōhepa).

Ko Te Kura Whakaora Karaitiana tētahi kura taumata 1-13.

Ko Te Kāreti o Excellere tētahi kura Karaitiana tau 1-13 ki te papatāone whakararo o Springs Flat.

Tirohia hoki[takatā | takatā pūtake]

He tirohanga whānui o Whāngarei
He tirohanga whānui o Whāngarei

Kupu tautoko[takatā | takatā pūtake]

  1. Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named NZ_population_data
  2. A. H. Reed (1968). Historic Northland. 
  3. Pickmere, Nancy Preece (1986). Whangarei: The Founding Years, 1–6. 
  4. Pickmere, pp 20-46
  5. Pickmere, pp 87-88
  6. "Whāngārei City and environs". Te Ara Encyclopedia of New Zealand.
  7. (1995) “Whangarei”, Bateman New Zealand Encyclopedia, 4th edition. 
  8. "Marsden Point - The Hype and The Reality". TelferYoung (Northland) Limited. June 2006. Archived from the original on 2008-07-25. Retrieved 2014-06-26.
  9. Bruce Hayward, Mike Isaac, Keith Miller and Bernhard Spörli (2002). "Introduction to Whangarei geology" (PDF). Geological Society of New Zealand. p. 27. Archived from the original (PDF) on 2009-03-04. Retrieved 2014-06-26.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  10. "Mount Parihaka name corrected". 19 July 2005. Retrieved 2008-08-14.
  11. Parkes, p 11
  12. 12.0 12.1 "Directory of Schools - as at 1 April 2014". New Zealand Ministry of Education. Retrieved 3 April 2014.
  13. Te Kete Ipurangi: Whangarei Boys High School]
  14. Te Kete Ipurangi: Whangarei Girls High School]
  15. "Whangarei Boys' High School -Our History". Whangarei Boys' High School. Archived from the original on 2008-10-14. Retrieved 2014-06-26.
  16. "Whangarei Girls' High". Whangarei Girls' High School.
  17. "Te Kete Ipurangi - Whangarei Intermediate". Ministry of Education. Archived from the original on 2009-07-11. Retrieved 2014-06-26.