Porinīhia Wīwī
Porinīhia Wīwī | |||||
| |||||
| Pepeha: "Tahiti Nui Mare'are'a" "Liberté, Égalité, Fraternité" “Rangatiratanga, Ōritetanga, Kotahitanga” | |||||
| Ngaringari: La Marseillaise | |||||
.svg) | |||||
| Tāone matua (me te tāone nui) |
Papeete | ||||
| Reo whaimana | Wīwī | ||||
| Kāwanatanga | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| • Āhua | Whenua maru | ||||
| • Kaihautu Wīwī | François Hollande | ||||
| • Tumuaki o Porinīhia Wīwī | Édouard Fritch | ||||
| • Māngai Kāwanatanga | Lionel Beffre | ||||
| Whenua maru o tāwāhi | |||||
| • Bastille Day | 14 Hōngongoi (1789) | ||||
| Rahi | |||||
| • Katoa | 4,167 km² (173) 1,609 sq mi | ||||
| • Wai (%) | 12 | ||||
| Taupori | |||||
| • 2007 tau tata | 259,800[1] (176) | ||||
| • 2002 kautenui | 245,516[2] | ||||
| • Kiato | 62/km² (130) 166/sq mi | ||||
| GDP (PPP) | 2003 tau tata | ||||
| • Katoa | $4.58 miriona nui (n/a) | ||||
| • Mā ia tangata | $17,5001 (n/a) | ||||
| HDI (n/a) | n/a (n/a) (n/a) | ||||
| Moni | CFP franc (XPF)
| ||||
| Wāhiwā | (UTC-10) | ||||
| Tohu ipurangi | .pf | ||||
| Tohu waea | +689 | ||||
Ko Porinīhia Wīwī he whakaminenga o nga kahui moutere e rima kei te putahi o te Moananui a Kiwa kei nga pae 7° ki 27° S me nga pae 134° me 155° W.
1,544 sq maero (4,000 sq km) te takiwa, 258,000 nga tangata noho, 130 nga motu a kua 5 nga kahui moutere ara ko te kahui o Tahiti (Society), ko te kahui o Tuamotu, ko te kahui o Mangareva (Gambier), Ko te kahui o Enana (Marquesas), ko te kahui o Tubuai.
Ko Tahitinui te motu nunui o te whakaminemnga nei a kei reira hoki te taone matua a Papaete.
Nga Kahui Moutere
[takatā | takatā pūtake]130 nga motu, kua 5 nga kahui moutere i whakamaua e Wīwī a kua tapiana ko Poronihia Wīwī.
- Ko te Kāhui o Tahiti (Society) Ko Tahitinui te motu nui rawa o Poronihia Wīwī, a kei konei te taone matua o Papaete. Ko Raiatea tetehi atu o nga motu o tenei Kahui
- Ko te Kāhui o Tuamotu mai i Tahiti ka rere ki te rawhiti ka tae ki Tuamotu e 80 nga moutere nei 280 maero te takiwa. Ko Rangiroa te motu nui o tenei kahui 29 maero tona rahi. Kei te kahui o Tuamotu nga motu a Mururoa me Fangataufa, nga mea i tukinotia e te pahu karihi o Wīwī.
- Ko te Kāhui o Mangareva (Gambier), kei te tonga o Tuamotu ko te kahui o Mangareva e wha noa iho nga motu nui, kua whkapipi hoki etehi motuiti
- Ko te Kāhui o ‘Enata (Marquesas), kia rere kia 900 maero ki raro ki te tokerau o Tahiti kei rera e kite ai ko Enua Enana, 405 maero te takiwa
- Ko te Kāhui o Tubuai (Australs) e 450 maero ki te tonga o Tahiti kua takoto nei a Tubuai 57 maero te takiwa e 4 nga motu noho tangata ko Rapa te mea noho mamao, a ko Marotiri me Maria nga motu kore tangata
Nga Tangata
[takatā | takatā pūtake]He Tangata maori katoa nga tangata o nga Kahui moutere nei engari kia mohio pai ki a ratou me o ratou ake korero me titiro kia te hononga mo ia Kahui Moutere
Korero Tupuna (Hitori)
[takatā | takatā pūtake]Kei ia kahui moutere to ratou ake whakapapa me to ratou ake korero Tupuna. Na reira kua tuhia ki raro nei nga hitori mai i te taenga mai o Pakeha tae noa ki naianei
I te rautau 1500 tokomaha ake nga tangata o nga moutere nei. He kahui ariki nga mea tu ana ki Tahiti, ki Bora-Bora, me Raiatea. Ko Teriaroa, ki te raki o Tahiti, te nohoanga ariki, a ko Taputapuatea, ki Raiatea, te marae tapu rawa o te Moananui a Kiwa.
I te tau 1521 i kitea e Ferdinand Magellan i a Pukapuka i Tuamotu. I 1595 i kitea s Enua Enata, i kite ai a Makatea, Bora-Bora me Maupiti e Jacob Roggeveen ite tau 1722 a na Captain Samuel Wallis i kite i a Tahiti, Moorea, me Maiao Iti i 1767. I 1769 i haramai a Captain James Cook kia matataki i te rere o Kopu ki te rangi a i tapina te Kahui motu nei ko "The Society Islands" hei mihi ki the Royal Society nga mea i tautoko ai i tona tira. I kite ai a Tubuai e Cook i 1777.
I te tau 1834 i haere mai nga mihinare no Wīwī ki Mangareva, a kua riro ki Wīwī i 1881. I haramai nga mihinare mai i Tahiti ki Tubuai. Engari i te tau i tono a Rimatara me Rurutu ki nga Ingarihi kia tu hei hoa mana engari i riro ano ki Wīwī i te tau 1900. Ko Tuamotu he mea kei raro i te mana ariki o Pomare ariki o Tahiti, i riro ake enei me Tahiti i te tau 1847. Kei te Kahui o Enua Enana (Marquesas), ko Nuku Hiva he mea riro tuatahi ki Amerika i te tau 1813 engari ka u mai tetehi manuao no Wīwī na te karanga o te ariki o Tahuata. Engari ka tautohe ratou me nga Wīwī, ka riri. Kua riro ki Wīwī ano te moutere ra i te tau 1842
Te Whenua Wīwī
[takatā | takatā pūtake]Kua whakahaere nga kahui moutere nei hei taiwhenua o Wīwī. I 1885 kua tu he kawana no Wīwī me tethi kaunihere mo nga moutere. Engari kua riro ano te mana o tenei kaunihere i te tau 1899, a i 1903 kua korengia te mana o taua roopu.
I 1940 tokomaha nga tangata maohi i uru ki te pakanga nui i Uropi ara WWII. I te tau 1946 i tapina ko Poronihia Wīwī he taiwhenua tawahi o Wīwī, ara kua tu he paremata taiwhenua a ka taea e ratou te tuku i tetehi tangata noa hei mangai mo ratou ki te Paremata nui ki Wīwī. I 1957 i whanuitia te mana o te paremata taiwhenua.
Tahiti mo Tahiti
[takatā | takatā pūtake]Hei ahakoa te maunga o Wīwī i nga Kahui moutere nei ka whawhai tonu nga tangata maohi ra kia tu rangatira ano ratou.
I te tau 1947 i tu rangatira ano ko Pouvanaa Tetuaapua Oopa me nga tangata karawhiu i te whakapehi o Wīwī. Kua aukatihia tetehi kaipuke no Wīwī. Kua mauheretia e te pirihimana engari i te tau 1949 i tautokohia te tangata hei mema o te paremata taiwhenua, a, i te tau 1951 ko tona roopu te mea nui o taua paremata taiwhenua a ko Pouvanaa Oopa te tumuaki tuarua. Ko te kaupapa nui o Pouvanaa me ona hoa tautoko ko "Tahiti mo Tahiti ara "Tahiti for the Tahitians ... Vote NO so that the enslaving yoke will be quickly removed from around our necks''
I mauheretia ano Pouvanaa Tetuaapua Oopa nei a kua tapaina tona roopu tautoko he mea ture-kore e te paremata nui ki Wīwī. E waru tau tona noho ki te whareherehere katahi ka panaia e te Wīwī kia noho kiritai
I 1963 i timata ke nga Wīwī ki te whakapahu karihi ki Mururoa. I 1975 i nekehia te whakapahupahu nei ki Fangataufa. Ka tu nga tangata maohi me etehi o nga tangata o te ao kia aukati te mahi tukino nei.
I te tau 1975 i tu rangatira ano a Oscar Temaru me tona roopu torangapu a Tavini Huiraatira, e toru noa o ratou karanga ki tu rangatira te whenua o Tahiti ra, kia aukati te pahu o te pahu karihi o Wīwī, me te tohatoha pai i nga hua o te whenua.
Te Raru o te Paremata
[takatā | takatā pūtake]I te tau 2004 ka tu tautohe ano nga tangata na te nui o nga utu mo nga hua o te whenua me nga take pera. I te 15 o Pipiri 2004 i potihia a Oscar Temaru hei Tumuaki o Poronihia Wīwī, kua hinga ke te Tumuaki o mua ko Gaston Flosse. Engari ka kore e whakaae e te paremata (poti 27-28), a na Gaston Flosse i tono ki te Paremata matua ki Wīwī kia whakahaere tetehi poti hou mona. I tautokohia ano a Oscar Temaru i te tau 2006 kia tu hei pirihitane. Engari i te 13 o Hakihea 2006 kua whakakorengia ano e te paremata taiwhenua a kua pana.
Kua tu a Gaston Tong Sang hei Pirihitane i te 26 Hakihea 2006, engari i pana ano e te Paremata i te 31 o Hereturikoka 2007. Ka poti ano nga tangata o Poronihia Wīwī a te 10 Mahuru 2007
Kupu tautoko
[takatā | takatā pūtake]- ↑ Template:Fr icon Institut Statistique de Polynésie Française (ISPF). "Démographie : Sommaire". Archived from the original on 2007-09-27. Retrieved 2007-06-23.
- ↑ Template:Fr icon Institut Statistique de Polynésie Française (ISPF). "Recensement Général de la Population de 2002 : Population légale". Archived from the original on 2007-09-27. Retrieved 2007-06-23.
| |||
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
