Kauri

Kauri
He kauri kei Waipoua e tipu ana
Conservation status
Near Threatened
Scientific classification
Mātāmuatanga:	Plantae
Wehewehenga:	Pinophyta
Pūtoi:	Pinopsida
Pūtoi:	Pinales
Whānau:	Araucariaceae
Puninga:	Agathis
Momo:	A. australis
Binomial name
Agathis australis (D.Don) Loudon

Ko te Kauri he rākau whakakake o Aotearoa. He rākau roa, he rākau kāpia, he rākau ariari. Engari, pākarukaru noa te kiri. Ko te ingoa pūtaiao ko Agathis australis.

Ko te Kauri tētahi o ngā rākau tino nui o te ao, ā, ara ētahi kua eke ki te 60 mita te tāroa. E ai ki ngā tohunga huaota, ka āhua 2,000 tau te pakeke o ngā mea tino koroua e tipu tonu ana. E rua tekau mita pea te teitei ake o ngā manga tuatahi mai i te pūtake o aua rākau koroua rawa, ā, kei runga ake, ko te kāuru rahi tonu.

E ai ki ngā tuhituhinga a Kāpene Kuki mā mō tā rātou toro haere i Aotearoa i te wāhanga tuarua i ngā 1700, e tipu ana te mahi a te kauri mai i Te Rēinga ki Kāwhia i te uru, ā, ki Hauraki moana i te rāwhiti. E ai ki ngā whakapae a ngā tohunga huaota, i te wā e kaha ake ana te mahana o te ao, i ngā tau mano tini i mua atu, tērā pea i toro atu ngā kauri ki ngā takiwā o te tonga. I ēnei rā, ka kitea he kauri e tipu ana i ngā pito whenua tūmatanui me ngā pito whenua tūmataiti, mai i Te Hiku ki Te Ūpoko-o-Te-Ika, puta atu ki Ōtepoti i te tonga, heoi anō, he mea ata whakatipu ēnei e te tangata.

Ahakoa ko Aotearoa anake te kāinga tūturu o te kauri, he whanaunga anō ōna kei Āhia, kei Ahitereiria me ētahi atu o ngā moutere o Te Moana-nui-a-Kiwa.

He tino rākau o ngā tūpuna Māori

He tino rākau hoki te kauri ki te Māori, ā, kua hoatu he ingoa ki ētahi o ngā mea tino koroua. Ko te mea tino rongonui pea, ko Tāne- mahuta tonu te ingoa, ara kei te ngahere o Waipoua, i Te Tai-tokerau, e tipu ana. Neke atu i te kotahi mano tau te pakeke o Tāne-mahuta, ā, e hia mano kē ngā tangata ka toro i a ia ia tau. Ko tētahi atu kei taua ngahere anō, ko Te Matua Ngahere. Tekau mā ono mita te pae o tōna pūtake, ā, o ngā kauri katoa e tū tonu ana, e ora tonu ana i ēnei rā, kāore tētahi mea he whānui ake i tēnei tōna kōhiwi. Ko Kopi te ingoa o tētahi atu, ara kei te ngahere o Ōmahuta. He rākau wharemoa a Kopi, engari i hinga tērā o ngā uri o Tāne i te tau 1973. I te rohe o Hauraki, ko Tānenui.

Kāpia kauri

Ka ngahoro ana ngā manga o te kauri, ka tū ana rānei te kōhiwi, ka pahī mai te kāpia, ā, ka rere iho. I ngā rā o mua, whakamahia ai te kāpia e o tātou tūpuna hei tahu ahi, hei mahi ngārahu mō te tā moko, ā, whakamahia anō ai hei pia ngaungau.

I te rautau tekau mā iwa, he tino taonga hokohoko te kāpia i Ūropi me Amerika, ka mutu, he nui te utu. Whakamahia ai te kāpia i ērā wā hei mahi mōhinuhinu, ā, i whakamahia anō hei hanga taonga whakanakonako, pērā tonu i tērā atu momo pia e kīa nei he 'amber'. I roto i ngā tau mano tini, ka pahī mai te kāpia i ngā kauri, me te heke atu ki te poho o Papatuanuku. Nō te whakarakenga o ngā ngahere kauri, kua muia aua whenua e ngā kaikohi kāpia, Māori mai, Pākehā mai, ko tā rātou mahi he kari i ngā oneone, mai kore e kitea te kāpia e moe mai ana i ēnei waerenga hou.

Arā tētahi pūrākau a ngā tūpuna mā mō te kauri, pēnei nā. Tērā tētahi mimiha i whakapati i te kauri kia haere atu hei hoa haere moana mona, engari kare te kauri i whakaae ki te inoi a tana hoa. Heoi anō, ko tana i whakaae atu ai, kia riro i te mimiha tōna kiri, ā, kia riro i a ia te kiri o te mimiha. Nā konei i ki tonu ai te kiri o te kauri i te kāpia, pērā tonu i te ki o te kiri mimiha i te wē.

Ko te ngahere kauri tētahi o ngā momo ngahere matua e toru o Aotearoa, taketake ake. Ko ētahi atu, ko te wao tawai me tērā e tipu ngātahi ana te rātā me te rimu. I te wao kauri, ko ngā kauri pakeke ngā mea ka kitea nuitia - me uaua ka kitea ngā māhuri kauri e tipu ana i raro tonu i te kāuru o ngā mea pakeke. Ara kē te pārekereke pai mō ngā kākano, ko ngā wāhi e tipuria ana e te mānuka, e te mōheuheu. Ka kīa ngā māhuri kauri he 'ricker' ki te reo Pākehā, ā, nā wai, nā wai, ka tipu hei rākau āhua nui tonu, me te aha ka mate haere te mōheuheu i te mea kua kore i whitingia e te rā.

Ngā hua

He hua uha o te Kauri

E rua ngā momo hua o te kauri, he toa tētahi, he uha tētahi. He iti ngā hua toa, ā, ko tā ēnei, he whakaputa hae. Ko ngā mea uha, me te poro hahauporo te rite, ā, ko tā rātou, he whakaputa kākano. He parirau poto tō te kākano, pēnei i te parirau o te kākano sycamore. Ko te painga o tēnei, ka takaamiomio haere te kākano i a ia ka tukuna kia rere, ā, ka tau pea ki tētahi wāhi kāore e tino pātata ana ki te rākau matua.

Ka ngaro haere

Mō te roanga atu o ngā tau o ngā 1800, he tope kauri te mahi a ngā ringa kani tokomaha tonu, mai i tētahi reanga ki tētahi reanga, ā, nō te ekenga o te rautau, kua kore haere ngā wao kauri, ara, ko ētahi apure noa iho o te ngahere urutapu e toe tonu ana. Ara hoki ētahi wāhi i tahuna ki te ahi kia takoto mai ai he waerenga mō te hunga ahuwhenua. Mokori anō te mahi a te Forest and Bird Protection Society i ngā 1940. He mea whakahaere e rātou ētahi tono i tautokona e ngā tangata tokomaha tonu, me te whakatakoto i ēnei tono ki te aroaro o te Kāwanatanga. Ahakoa te kaha whakahe a ngā kamupene tapatapahi papa rākau, i te tau 1950 ka whakaae te kāwanatanga kia rāhuitia tētahi 15,600 heketea o te wao kauri i Waipoua. Me kore ake tā rātou pērā e tū tonu nei a Tāne-mahuta mā hei whakamīharotanga mā ngā reanga o ēnei rā me ērā o ngā rā kei te tū mai. Nā tēnei waihotanga iho me ētahi atu wāhi iti i Te Tai-tokerau me te rohe o Hauraki e kākahuria tonutia ana e te kauri, kua mōhio tātou ki te āhua o ngā ngāherehere o te raki i ngā rā o nehe.

Hoto ki waho

• He whakaahua, he konae mō te Kauri kei te Wikimedia Commons.

Tohutoro

• Burstall, S W. and Sale, E V. (1984). Great Trees of New Zealand. Te Whanga-nui-a-Tara: Reed.
• Ell, Gordon. (1994). Kauri. Tāmaki-makau-rau: Bush Press.
• Fleet, Harriet. (1984). New Zealand's Forests. Tāmaki-makau-rau: Heinemann.
• Hayward, Bruce W. (1989). Kauri Gum and the Gumdiggers: a pictorial history of the kauri gum industry in New Zealand. Tāmaki-makau-rau: Bush Press.
• Metcalf, Laurie, 2002. A Photographic Guide to Trees of New Zealand. Tāmaki-makau-rau: New Holland.
• Riley, Murdoch. (1994). Māori Healing and Herbal: New Zealand ethnobotanical sourcebook. Paraparaumu: Viking Sevenseas.
• Salmon, J.T., 1986. The Native Trees of New Zealand. Te Whanga-nui-a-Tara: Heinneman Reed.